Prudnik24

Pod koniec ubiegłego roku nakładem prudnickiego starostwa ukazała się „Wielka Księga Opozycji na pograniczu”. W tej wartościowej publikacji znalazł się artykuł dotyczący prudnickiego Żołnierza Wyklętego – Stanisława Pelczara (pseudonim „Majka”), który jeszcze do niedawna spoczywał na prudnickiej nekropolii. Wraz z dzisiejszym wydaniem Gazety Prudnik24 prezentujemy pierwszą część materiału o tym zapomnianym bohaterze, którego życiorys nierozłącznie związany jest z naszym miastem.

1 marca 2014 r. Majka był centralną postacią prudnickich obchodów Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Dziesięć dni później na prośbę rodziny zwłoki Stanisława Pelczara zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz w Białej Nyskiej[1]. Pomimo tego faktu sylwetka jednego z prudnickich Żołnierzy Niezłomnych nie powinna zostać zapomniana i prudniczanie powinni pamiętać, że Majka był związany z naszym miastem przez 22 lata, a jego ciało spoczywało na miejscowym cmentarzu do 2014 r. Warto zapoznać się z historią osoby Stanisława Pelczara, bo jest to także opowieść o tym, jak władze PRL obchodziły się z byłymi partyzantami i osobami dla komunistycznej władzy niewygodnymi. Poniższy artykuł, przybliżający sylwetkę Stanisława Pelczara, pochodzi z „Wielkiej Księgi Opozycji na pograniczu”, a w Gazecie Prudnik24 ukaże się w trzech odcinkach. Pierwszy z nich przybliży czasy młodości bohatera, które zostały brutalnie przerwane przez II Wojnę Światową. Poznany działalność partyzancką Majki aż do aresztowania przez UB w 1945 r.

Stanisław Pelczar, urodzony we Lwowie 14 listopada 1916 r. był synem Andrzeja i Antoniny z domu Mieczyńskiej. Ukończył 7 klas szkoły podstawowej w roku 1933, a następnie rozpoczął naukę w szkole technicznej na profilu elektrotechnicznym, którą ukończył w 1936 r.[2]. Po ukończeniu szkoły przez rok odbywał bezpłatną praktykę w Sądzie Grodzkim we Lwowie. Kolejno przez pół roku pracował jako pomocnik komornika[3]. W połowie 1937 r. otrzymał powołanie do wojska, przydzielony został początkowo do 40 Pułku Piechoty stacjonującym we Lwowie. Później został przeniesiony do Korpusy Ochrony Pogranicza Wilejka, gdzie dosłużył się stopnia kaprala[4]. Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r. służył w 1 Brygadzie Górskiej, która wchodziła w skład Armii Kraków. Jednostka ta broniła umocnień na linii granicznej Korbielów – Jeleśnia – Węgierska Górka. Pelczar wspomina walki w okolicy miejscowości Jeleśnia i późniejsze wycofanie się do Janowa Lubelskiego, gdzie został ranny i wzięty do niewoli niemieckiej[5]. Październik 1939 r. spędził w szpitalu wojskowym w Krakowie. Zwolniony miał się zgłosić na wyjazd do obozu pracy przymusowej na terenie Niemiec, ale nie stawił się w punkcie zbiórki i postanowił wrócić do Lwowa[6]. Podczas wojny obronnej został odznaczony Krzyżem Walecznym za odwagę na polu bitwy[7].

We Lwowie Stanisław Pelczar pojawia się na początku 1940 r. i podejmuje pracę w miejskiej elektrowni, zaś w 1941 r. zostaje zatrudniony w kolei lwowskiej[8]. Nawiązuje kontakty z konspiracją i w 1942 r. przenosi się do Leżajska, gdzie nawiązuje kontakt z lokalnym strukturami Narodowej Organizacji Wojskowej. Początki w działalności w leżajskich strukturach konspiracyjnych nie należą do udanych. Oddział w Leżajsku szybko zostaje wytropiony i w 28 maja 1943 r. rozbity. Niemcy rozstrzeliwują 41 partyzantów, a 9 skazując do obozów pracy[9]. Pelczarowi udaje się wydostać z zasadzki i uciec do Biłgoraju, gdzie wstępuje do oddziału kpt. Tadeusza Sztuberk – Rychtera ps. Żegota, przebywa tam na dwumiesięcznym szkoleniu, dostaje swój pseudonim – Majka i zostaje skierowany do Lasów Jankowskich, by wstąpić do oddziału por. Franciszka Przysiężniaka ps. Ojciec Jan[10]. W oddziale jest wyróżniającą się postacią i szybko awansuje do stopnia sierżanta, prowadzi również zajęcia w podchorążówce i pełni również funkcję sanitariusza. Uczestniczy w tym czasie w wielu akcjach bojowych, a chrzest w oddziale przechodzi 15 lipca 1943 r. podczas akcji odwetowej we wsi Bukowina, która padła ofiarą działań partyzantów ukraińskich. Następnie uczestniczy w walkach z oddziałami niemieckimi. 20 września walczy po Ujściem, bierze udział w zasadzkach na niemieckie konwoje w Dąbrowicy 16 października i 6 listopada w Frampolu. Kolejne potyczki miały miejsce 14 listopada pod Ulanowem, 17 grudnia w Golcach. Majka uczestniczy także w akcji pod Grabiami (27 grudnia), gdzie oddziały Ojca Jana ponoszą spore straty[11]. Po okresie zimowym Majka otrzymuje skierowanie do polsko – sowieckiego oddziału kpt. Mikołaja Kunickiego ps. Mucha, gdzie jego bezpośrednim przełożonym jest Bolesław Usow ps. Konar, a Pelczar dowodzi tam specjalnym oddziałem dywersyjnym[12]. Uczestnicy w akcjach zaczepnych w Sierakowie (luty), Frampolu (marzec) i Ujściu (kwiecień). Jego oddział rozbija także posterunek żandarmerii niemieckiej w Ulatowie 8 stycznia. W czerwcu grupa Majki bierze udział w walkach w Lasach Jankowskich, gdzie Niemcy prowadzą akcje Sturmwind 1 i 2 (11-15 i 16-25 czerwca), które mają na celu likwidacje grup partyzanckich. Szczególnie ciężki potyczki mają miejsce 10 czerwca pod Janikami i 14 czerwca na Wzgórzu Porytowym, jednej z największych bitew partyzanckich na terenie Polski[13]. Przeciwko regularnej armii niemieckiej pod dowództwem gen. Siegfried Haenicke stanęło około 3 000 partyzantów i żołnierzy radzieckich. Swój udział w tej bitwie Stanisław Pelczar będzie później wykorzystał jako argumentu przy podaniach o ułaskawienie[14].

W lipcu 1944 r. oddział Ojca Jana został rozwiązany i Stanisław Pelczar wraca do Leżajska. 2 sierpnia bierze udział w naradzie dowódców grup specjalnych pod dowództwem Ludwika Więcława ps. Śląski. 19 stycznia rozkazem Kazimierza Mireckiego ps. Żmuda – Komendanta NOW Okręgu Rzeszów, powołana zostaje Komenda Oddziałów Leśnych NOW Okręgu Rzeszów[15]. W skład komendy wchodzi także Odział Leśny nr 3, który zostaje utworzony i przeszkolony przez Majkę w lasach leżajskich w marcu 1945 r. Oddział ten liczył do 40 osób, z których większość pozostaje niezidentyfikowana, gdyż znane są tylko ich pseudonimy. Z imienia i nazwiska znamy tylko 16 partyzantów wchodzących w skład grupy Stanisława Pelczar, m.in.: Stanisława Kuziara ps. Bokser, Izabelę Wilk ps. Grażyna oraz braci Cieplachowiczów[16]. W marcu i kwietnia oddział Majki współpracował z grupami Józefa Zadzierskiego ps. Wołyniak i Bronisława Gliniaka ps. Radwan w akcjach przeciwko Ukraińskiej Armii Powstańczej, chroniąc polską ludność i prowadząc działania odwetowe[17]. Znane akcje miały miejsce 10 marca w Oczystej, 19 marca pod Kuryłówką i 17 kwietnia w Piskorowicach. Pod koniec kwietnia dochodzi do koncentracji oddziałów leśnych NOW i grupa Pelczara ponownie znalazła się pod dowództwem Franciszka Przysiężniaka. Koncentracja ta miała na celu podjęcie zorganizowanej operacji przeciwko opresjom Milicji Obywatelskiej i NKWD. W pobliżu Kuryłówki 7 maja dochodzi do największej bitwy polskiej partyzantki z oddziałami NKWD. Grupa Majki na początku uczestniczyła w zwiadzie, który wykrył zbliżające się oddział NKWD, a następnie odparła dwa uderzenie sowietów. Podczas bitwy zginęło 7 partyzantów, a po stronie NKWD zabito ok. 57 żołnierzy[18]. Oddziały NOW w dalszy ciągu działały na terenie powiatu Nisko, gdzie napadały na funkcjonariuszy MO, UB i NKWD oraz prowadziły akcje przeciwko konfidentom. 18 czerwca grupa Pelczara bez samego Majki uczestniczyła w ataku na posterunek MO w Raniżowie, gdzie ranili kilku funkcjonariuszy, a następnie wycofali się do lasu. Ranni pracownicy posterunku zawiadomili Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Kolbuszowej, gdzie przebywały także 18 pułk NKWD. Oddziały partyzanckie zostały zaskoczone 21 czerwca podczas noclegu we wsi Stary Nart, po szybkiej wymianie ognia zabito 17 partyzantów, 3 raniono, a 3 ujęto[19]. Reszcie grupy udaje się zbiec, ale najprawdopodobniej trzech aresztowanych partyzantów wydaje personalia i pseudonimy współtowarzyszy, a także możliwe kryjówki oddziału.

Stanisław Pelczar zostaje ujęty 8 sierpnia 1945 r. w Piskorowicach[20]. W jego poszukiwania zaangażowano pracowników Wojewódzkiego UBP w Rzeszowie. Podczas aresztowania Majka posługiwał się konspiracyjnym nazwiskiem Tadeusz Grzegorzewski. Podczas śledztwa Pelczarowi postawiono zarzut kierowania grupą partyzancką w oddziałach Ojca Jana, co wiązało się ze szczegółowymi oskarżeniami o gwałtownych zamach (trzy oskarżenia), napad rabunkowy (pięć oskarżeń) i morderstwa (trzy zarzuty), posiadanie broni i używanie fałszywego nazwiska[21]. Podczas śledztwa Stanisław Pelczar nie przyznał się do zarzutów o gwałtowne zamachy, napady rabunkowe, morderstwa i kierowanie grupą partyzancką, potwierdził natomiast używanie fałszywego nazwiska, posiadanie broni i przynależność do oddziału Ojca Jana. Przetrzymywano go bez wyroku sądowego w więzieniu w Rzeszowie od 27 sierpnia 1945 do 16 stycznia 1946 r. Później został przeniesiony do Przemyśla, gdzie 8 lutego Sąd Garnizonowy skazał go na karę 6 lat więzienia[22]. Wkrótce dzięki wstawiennictwu brata będącego pracownikiem Prokuratury Sadu Garnizonowego zastosowano wobec Majki amnestię z 1945 r. i 6 lat zamieniono na 3 lata w zawieszeniu. Po wyjściu z więzienia przebywa u swojego brata Bolesława w Przemyślu.

Ciąg dalszy nastąpi.

[1] Jarosław Szóstka, Ekshumacja Stanisława Pelczara [w:] Gazeta Prudnik 24, nr 28, 15.04.2014r.,s. 12.

[2] M. Krzysztofiński, Stanisław Pelczar [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944 – 1956, Kraków – Warszawa – Wrocław 2004, t. III, s. 399

[3] IPN Katowice 03/1390, Akta w sprawie przeciwko Władysławowi Matjasowi, S. Pelczarowi i in. Przesłuchanie Stanisława Pelczara, s. 152.

[4] Ibidem, s. 153.

[5] Ibidem.

[6] M. Krzysztofiński, Stanisław Pelczar…, s. 399.

[7] IPN Katowice 03/1390, Akta…, Kwestionariusz osobowy Stanisława Pelczara, s. 152. W kwestionariuszu wspomniane jest, że Majka otrzymał Krzyż Walecznych za uratowanie dwóch żołnierzy ze swojego oddziału. Brakuje informacji w jakiej bitwie i w którym roku otrzymał odznaczenie. Odnotowanie w oficjalnym kwestionariuszu sporządzonym przed przesłuchaniem może oznaczać, że przyznanie Krzyża Walecznych faktycznie miało miejsce, szczególnie, że w latach późniejszych wielu oznaczonych władze PRL pozbawiały orderów zdobytych w trakcie wojny obronnej lub podczas działań partyzanckich.

[8] IPN Katowice 03/1390, Akta…, Raport z przesłuchania Stanisława Pelczara, s. 153.

[9] S. Socha, Czerwona śmierć, czyli narodziny PRL, Stalowa Wola 2000, s. 123.

[10] M. Krzysztofiński, Stanisław Pelczar …, s. 399.

[11] S. Socha, Czerwona…, s. 157.

[12] M. Krzysztofiński, Stanisław Pelczar …, s. 398.

[13] IPN Katowice 03/1390, Akta…, Raport z przesłuchania Stanisława Pelczara, s. 153

[14] IPN Katowice 1/68, t. 1, Akta…, Prośba Stanisława Pelczara o ułaskawienie skierowana do Bolesława Bieruta, s. 84 -85

[15] M. Krzysztofiński, Stanisław Pelczar…, s. 399.

[16] IPN Rzeszów: 0172/5/J, Majka – ugrupowanie. Indeks członków grupy Majki, s. 8-10.

[17] D. Garbacz, Wołyniak: legenda prawdziwa, Stalowa Wola 1997, s. 67.

[18] Ibidem, s. 82-83.

[19] IPN Rzeszów: 0172/5/J, Majka – ugrupowanie. Raport z akcji w Starym Nurcie, s. 6-7.

[20] IPN Rzeszów: 0172/5/J, Majka – ugrupowanie. Kwestionariusz osoby Stanisława Pelczara, s. 19.

[21] IPN Rzeszów: 0172/5/J, Majka – ugrupowanie. Kwestionariusz osoby Stanisława Pelczara, s. 19.

[22] M. Krzysztofiński, Stanisław Pelczar…, s. 399. IPN Rzeszów: 0172/5/J, Majka – ugrupowanie. Charakterystyka grupy, s. 3-4. Prowadzący teczkę oskarża Pelczara o wręczenie łapówki na kwotę 70 tys. złotych i kontakty z prokuratorem.