Prudnik24

W kolejnym cyklu o prudnickich fabrykantach przybliżamy postać Ernsta Fränkla i jego żony. To pierwsze tego typu całościowe spojrzenie na ostatniego udziałowca firmy włókienniczej (późniejszy „Frotex”) z rodziny Fränkel.

W jednym z moich ostatnich artykułów poświęconych prudnickim fabrykantom Fränkel i Pinkus, przedstawiając postać Hansa Hubert Pinkusa wspomniałem, iż reprezentował on to pokolenie swojego rodu, które ze względu na pochodzenie zmuszone zostało przez nazistowskie władze do opuszczenia Prudnika i Niemiec, a tym samym pozostawienia rodzimej, budowanej przez dziesięciolecia spuścizny w postaci zakładów, willi, czy też majątków ziemskich. Los starszego syna Maxa Pinkusa podzielił jego wuj Ernst Fränkel, o którym będzie mowa w dzisiejszym tekście.

W cieniu znamienitych przodków

Jeden z ostatnich przedwojennych współwłaścicieli firmy S. Fränkel urodził się 11 marca 1879 roku w Prudniku, ówczesnym Neustadt in Oberschlesien (pol. Nowe Miasto na Górnym Śląsku) jako najmłodsze z czworga dzieci Emanuela (1842-1920) i Emmy (1850-1922) Fränklów (z d. Deutsch). Jego rodzice, o czym wspominałem w odrębnym artykule, zapisali piękną kartę w historii miasta, prowadząc zakrojoną na szeroką skalę działalność dobroczynną. Starszy brat Ernsta Paul, absolwent Katolickiego Królewskiego Gimnazjum, oraz obie siostry Elise i Helene związali swoje dalsze życie z Berlinem. Dziecięce i młodzieńcze lata spędził Ernst we wzniesionej przez swojego ojca i wuja Josefa Pinkusa willi przy ul. Piastowskiej (obecnie siedziba Zespołu Szkół Medycznych). Przypadły one na okres dynamicznego rozwoju Prudnika, który za kadencji ówczesnego burmistrza Heinricha Engela (1876-1904) uzyskał m.in. połączenie kolejowe, nowoczesną jak na tamte czasy infrastrukturę wodociągowo-kanalizacyjną, obiekty użyteczności publicznej oraz zieleńce, w tym park miejski. Nieoceniony wkład w transformację grodu Woka wnieśli przodkowie Ernsta jako przemysłowcy, samorządowcy i filantropii.

Kontynuator rodzinnej tradycji

W takich warunkach wzrastała potęga przedsiębiorstwa założonego przez Samuela Fränkla, do którego zarządu po uzyskaniu stosownego wykształcenia i odbyciu praktyki Ernst został wprowadzony wspólnie z kuzynem Kurtem w 1907 roku. W zakładzie odpowiadał za tkalnię, ciesząc się wielkim szacunkiem pracowników, których zawsze wspierał i był w stanie wysłuchać.

Cztery lata później poślubił on pochodzącą z Raciborza Dorotheę Minnę Margoht (Theę) Schlesinger (1891-1981), córkę zamożnego fabrykanta Juliusa Schlesingera i jego żony Anny (z d. Borinski). W 1924 roku Thea wydała na świat jedynego potomka, córkę Hilde. Nie była ona jednak dzieckiem Ernsta. Jak wynika ze wspomnień syna Hansa Pinkusa, Johna Petersa biologicznym ojcem Hilde był jej kuzyn, młodszy syn Maxa Pinkusa Klaus. Mimo zawirowań małżeństwo prudnickiego fabrykanta z raciborzanką przetrwało próbę czasu i istniało przez kolejne czterdzieści cztery lata.

Wzorem swoich rodziców Ernst udzielał się społecznie. W 1908 roku został wybrany wiceprzewodniczącym Związku Pływackiego (niem. Schwimmverein), działającego przy krytej pływalni w Prudniku. Budowę obiektu ukończono dwa lata wcześniej dzięki wydatnej pomocy finansowej jego ojca Emanuela. W latach dwudziestych piastował on także urząd przewodniczącego Żydowskiego Związku Dobroczynnego (niem. Jüdisches Wohltätigkeitsverein). W archiwach Instytut Leo Baecka dostępne są również dokumenty świadczące o większych sumach pieniężnych przekazanych przez wnuka Samuela Fränkla na rzecz państwa niemieckiego w celu wzmocnienia jego obronności. W okresie pierwszej wojny światowej zasilał on konto Banku Rzeszy darowiznami w postaci biżuterii. W 1927 roku Ernst wraz rodziną zamieszkał w willi przy ul. Nyskiej. Fakt ten potwierdza w swojej biografii zaprzyjaźniony z rodem pisarz Otto Flake. Nie wiadomo do końca z jakich przyczyn doszło do przeprowadzki. Odziedziczoną po rodzicach część domu przy ul. Piastowskiej (I piętro i poddasze) fabrykant wynajął m.in. Hansowi Pinkusowi oraz kilku innym osobom, w tym syndykowi firmy S. Fränkel (dokładniej na ten temat w swoim artykule poświęconym dziejom siedziby Zespołu Szkół Medycznych w Prudniku pisze Maciej Dobrzański tutaj: Willa kilku pokoleń fabrykantów. Jakie tajemnice kryje siedziba „Medyka”? – Prudnik24). Willę, w której Max Pinkus zgromadził sławetną „Bibliotekę Śląską” Ernst, Thea i Hilde zajmowali do momentu wyjazdu z Prudnika.

Emigrant nie z wyboru

W początkowych latach kierowania firmą S. Fränkel Ernst zajmował miejsce w zarządzie wspólnie z kuzynami Maxem Pinkusem (1857-1934) i Kurtem Fränklem (1876-1927). Po przedwczesnej śmierci tego pierwszego i przejściu na emeryturę tego drugiego udziały w przedsiębiorstwie dzielił po połowie z Hansem Pinkusem. Taki stan rzeczy trwał do 1934 roku, czyli momentu przekształcenia zakładu w spółkę akcyjną (niem. Aktiengesellschaft). Wtedy też pojawili się udziałowcy spoza rodziny, którzy z czasem przejęli większość kapitału kosztem Fränklów i Pinkusów. Punktem zwrotnym okazał się 1937 rok, kiedy to w wyniku przewidzianej ustawami norymberskimi „aryzacji“ własności żydowskiej zarówno Ernsta jak i Hansa wykluczono z zarządu spółki, a następnie zwolniono z zakładu. Jak wspomina przedwojenna mieszkanka Prudnika Alice Pollak rok później podczas Nocy Kryształowej aresztowano wszystkich członków (mężczyzn) miejscowej gminy żydowskiej. Obaj fabrykaci trafili na miesiąc do prudnickiego więzienia gestapo. Tylko dzięki pokaźnemu majątkowi oraz zagranicznym kontaktom, umożliwiającym wyjazd z Niemiec, uniknęli oni wywózki do obozu koncentracyjnego. Hans Hubert Pinkus i jego żona Lily opuścili Prudnik w grudniu 1938 roku, udając się przez Belgię do Irlandii Płn. Ernst Fränkel z rodziną pozostawali jeszcze w mieście, decydując się ostatecznie na przymusową emigrację w marcu 1939 roku. Wcześniej zostali oni zobowiązani przez Urząd Skarbowy w Prudniku do uiszczenia 100000 marek podatku. Wartość obu willi władze wyceniły na 50000 marek, mimo że jeszcze w 1919 roku były one warte 110000 marek. Droga zawiodła Fränklów do Anglii, gdzie mieszkali najpierw w Bournemouth, a następnie w Bury. Podobnie jak Pinkusom także i im udało się przetransportować na Wyspy część wyposażenia ich prudnickiego domu. W pięciu kontenerach, które wypłynęły z Hamburga w kierunku Wielkiej Brytanii znalazły się m.in. meble, porcelana oraz książki. Pomogły one rodzinie przetrwać trudne początki na obczyźnie. Urządzono nimi jeden z pokoi w nowym mieszkaniu, który Fränklowie wynajmowali odpłatnie gościom. W zakładach tekstylnych w Bury Ernst przepracował kolejne dziesięć lat aż do emerytury. Wykonywał niskopłatny zawód inspektora kontroli jakości w tamtejszej tkalni. Zmarł 6 grudnia 1955 roku. Jego żona Thea przeniosła się następnie do Sevenaoks w południowej Anglii. Mieszkała tam aż do śmierci w 1981 roku. Córka Hilde nigdy nie wyszła za mąż i konwertowała na katolicyzm. Odeszła w 2004 roku nie pozostawiając potomstwa.

Ernst Fränkel był ostatnim przedstawicielem swojego rodu, który opuścił rodzinne miasto na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej, dopełniając tym samym końca pewnej epoki, której zmierzch rozpoczął się kilka lat wcześniej wraz z dojściem do władzy w Niemczech nazistów. Dzieje rodu Fränkel i Pinkus to zarówno jeden z najlepszych okresów w industrialnej historii Prudnika, jak i mocno zaakcentowane po dziś dzień monumentalne elementy architektury miejskiej. To dostateczny powód, aby wciąż na nowo przywoływać pamięć o nietuzinkowych prudnickich fabrykantach tekstylnych.

Opracowanie i tłumaczenie:
Marcin Domino
Autor jest germanistą, lektorem i tłumaczem języka niemieckiego

Bibliografia
Archiwum Leo Baeck Institute w Nowym Jorku.
Baron A., Max Pinkus – śląski przemysłowiec i mecenas kultury, Opole 2008.
Baron A., J.I. Zaprucka, Max Pinkus we wspomnieniach, Jelenia Góra 2010.
Chrząszcz J., Historia Miasta Prudnika na Górnym Śląsku, tłum. Marcin Domino, Opole 2015.
Der Aufstieg der Firma S. Fränkel in Neustadt Oberschl. (1827 bis etwa 1900)
Flake O., Es wird Abend, Frankfurt am Main 1980.
Günther B., Denkschrift über die Errichtung und Entwicklung der städtischen Betriebswerke in Neustadt OS., Neustadt OS. 1925.
Neustädter Heimatbrief, S.Fränkel, Nr 4-8, Wolfenbüttel 1956
Rathmann, Neustadt in Oberschlesien, Berlin 1929.
Weltzel A.B., Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku, Opole 2005.
Jahresberichte des Königlichen Gymnasiums zu Neustadt, Ob.-Schles.
Fotografia: Hilde Fränkel – z prywatnych zbiorów Joachima Simona.